یک سخن کوتاه :گرچه سعدی ، شاعر و عارف و زبان شناسی بزرگ است اما مخلوق و در نتیجه معیوب است ، متاسفانه در این نوشته به دست استاد فروغی در باره ی زندگی سعدی ، جانب اعتدال در این باب رعایت نشده و سعدی را بی عیب ستوده است ؛ این در حالی است که انصاف و اعتدال چنین چیزی را نمی پذیرد ، حتی مولوی هم خود می داند و می گوید که او بنده است و کامل نیست ، پس نمی باید تمام اقوالش صحیح باشد ؛ سعدی و دیگران نیز از این امر مستثنا نیستند .
زندگی ...
شیخ سعدی نه تنها یکی از ارجمند ترین ایرانیان است ، بلکه یکی از بزرگترین سخن سرایان جهان است . در میان پارسی زبانان یکی دو تن بیش نیستند که همسنگ اویند و نیز از ملل دیگر معدودند و در کشورمان نیز از جهت شهرت کم نظیر است . در خارج کشور نیز گرچه امکان دارد عوام نشناسندش ، اما خواص بزرگی قدر او را می دانند . از آن جا که ایرانیان پیشین در ثبت احوال ابنائ نوع خود سهل انگاری ورزیده اند ، متاسفانه از جزییات زندگی بزرگان چیز زیادی معلوم نیست .
شیخ سعدی خانواده اش عالمان دین بوده اند و در سال های اول سده ی هفتم هجری در شیراز متولد شده و در جوانی به بغداد رفته و آن جا در مدرسه نظامیه و حوزه های دیگر درس و بحث به تکمیل علوم دینی و ادبی پرداخته و در عراق و شام و حجاز مسافرت کرده و حج گزارده و در اواسط سده ی هفتم هنگامی که ابوبکر بن سعد بن زنگی از اتابکان سلغری در فارس فرمانروایی داشت به شیراز باز آمده ، در سال ششصد و پمجاه و پنج هجری ، کتاب معروف « بوستان » را بنظم آورده و در سال بعد « گلستان » را تصنیف فرموده و در نزد اتابک ابوبکر و بزرگان دیگر مخصوصا پسر ابوبکر ، که سعد نام داشته و شیخ انتساب به او را برای خود تخلص قرار داده قدر و منزلت یافته و همواره به بنان و بیان ، مستعدان را مستفیض و اهل ذوق را محفوظ و متمتع می ساخته و گاهی در ضمن قصیده و غزل به بزرگان و امرای فارس و سلاطین مغول معاصر و وزرای ایشان پند و اندرز می داده و به زبانی که شایسته است که فرشته و ملک بدان سخن گویند به عنوان مغازله و معاشقه نکات و دقایق عرفانی و حکمتی می پرورده و تا اوایل دهه ی آخر از سده ی هفتم در شیراز بعزت و حرمت زیسته و در یکی از سال های بین ششصد و نود و یک و ششصد و نود و چهار در گذشته و در بیرون شهر شیراز در محلی که بقعه ی او زیارتگاه صاحبدلان است ، یه خاک سپرده شده ...
سعدی تخلص شعری شیخ است و در نام وی اختلاف می باشد . برخی مشرف الدین و برخی مصلح الدین نوشته اند و جماعتی یکی از این دو کلمه را لقب او دانسته اند و گروهی مصلح الدین را نام پدرش انگاشته و برخی نام خودش یا پدرش را عبد الله گفته اند و گاهی به چشم می خورد که ابو عبد الله را کنیه ی شیخ قرار داده اند و در بعضی جا ها نام او را مشرف بن مصلح نوشته اند و در این باب ، تشویش بسیار است .
شیخ به کشور های عراق و شام و حجاز و هندوستان و غزنین و ترکستان و آذربایجان و آسیای صغیر و بیت و المقدس و یمن و افریقای شمالی سفر کرده اند البته به غیر از سه مورد اول ، باقی را از سخنان وی استنباط کرده اند که البته مدرک معتبری بر آنان نیست .
آن چه در باب ملاقات های او با اشخاص و وقایع می توان باور کرد ، استفاده اش از شیخ ابو الفرج بن جوزی و شیخ بشهاب الدین سهروردی عارف است . بعلاوه این که پدرش در خرد سالی وی متوفی شده و خود او هم پسری داشته که در زندگی او جوانمرگ شده است . او در باب این دو مصیبت در بوستان اشارات غمناکی دارد و داستانی که در گلستان نقل کرده که در شام اسیر فرنگ شده ( جنگ های صلیبی ) و یکی از آشنایانش او را خریده و دختر خود را به زنی او داده مانعی ندارد که راست باشد ، و نیز از اشعارش بر می آید که رشته ی دوستی او با دو برادر معروف به صاحب دیوان یعنی شمس الدین محمد و علاءالدین عطا ملک جوینی وزرای دانشمند مغول چنانکه گفته اند محکم بوده است . از کلمات شیخ پیداست که به تصوف و عرفان اعتقاد داشته و شاید رسما هم در سلسله ی متصوفه داخل بوده . نیز گفته اند محلی که مقبره ی او و زیارتگاه اهل دل است خانقاهش بوده است . مذهب رسمی و ظاهری او تسنن است و از بعضی سخنانش استنباط کرده اند که اشعری است و از آن چه نقل کرده و از کلیه ی کلماتش بر می آید که اهل منبر و وعظ و خطابه هم بوده است چنانکه کتاب بوستان و بسیاری از قصاید و غزلیات او بهترین مواعظ به شمار می رود .
اما در چگونگی بیان شیخ سعدی حق این است که در وصف او از خود شیخ بزرگوار پیروی کنیم و بگوییم :
من در همه قول ها فصیحم
در وصف شمایل تو اخرس
شعر های او چون آب زلالی است که در آبگینه ی شفاف هست اما از غایت پاکی ، وجودش را چشم ادراک نمی کند ؛ چنانکه می دانیم اشعار سعدی بعلاوه ی خواندن ، در ادراک نیز دشوارند .
گاهی اهل ذوق اعجاب می نمایند که سعدی هفتصد سال پیش می زیسته و به زبان امروزی ما سخن گفته است ولی حق این است که ما هستیم که از پس هفتصد سال به زبانی که از سعدی آموخته ایم ، سخن می گوییم و کاش ایرانیان قدر این نعمت را دانسته و در بیان دست از دامان شیخ بر نکشند و نویسندگان بزرگی همچون میرزا ابو القاسم قائم مقام اعتراف می کنند که هر چه دارند از سعدی دارند .
کتای گلستان زیبا ترین کتاب نثر فارسی است و شاید که بتوان گفت در سراسر ادبیات جهانی کم نظیر است و خصایصی دارد که در هیچ کتابی قال مشاهده نمی باشد ؛ نثری است آمیخته به شعر یعنی برای هر شهر و جمله و مطلبی که آورده ، شعری نیز به دنبال آورده است .
نثرش گذشته از فصاحت و بلاغت و سلامت و ایجاز و متانت و استحکام و ظرافت ، تمام آرایش های شعری را هم در بر دارد، حتی سجع و قافیه اما به هیچ وجه در این جمله تکلف و تصنع دیده نمی شود ، در صنایع نیز اسرافی ننموده است .
شیخ مداحی بزرگان عصرش را کرده اما زبان به تملق نگشوده است و مانند سایر گویندگان نبوده و جانب اعتدال را رعایت کرده است .
سعدی متدین و مذهبی بلکه متعصب است اما تدین و تعصب را هیچگاه دست آویز آزار مخالفان دین و مذهب خود نمی سازد و جفاکاری با ایشان روا نمی دارد . حس همدردی او با هم نوعان و انسان دوستی اش بی نهایت است .
نیمه ی وجودی سعدی عشق اوست اما عشق وی بازیچه ی هوس نیست ؛ از آن جا که این عشق از مخلوق شروع شده و به خالق می رسد و می دانیم که این همان عرفان بوده و به مراتب از عشق زمینی بالاتر است . وی مانند فردوسی و مولوی و حافظ نمنه ی کامل انسان متمدن حقیقی است که می تواند شایان الگو شدن است .
حکایاتی که در گلستان از شیخ نقل می شود دو ویژگی بر جسته ی دیگر نیز دارد که یکی از آن ها این است که داستان های منقول از شیخ در هیچ جای دیگری مطرح نشده و همگی پرداخته ی ذهن قدرتمند و واقع بین شیخ است ( که این در بوستان هم صدق می کند . ) ؛ دیگر این که پیشینیان ما گلستان را دلکش یافتند و آن را به فرزندان خویش سپردند و کم کم چنان شد که این کتاب را هر کودک ایرانی بداشت . گرچه این موجب انس با کلمات و معانی پسندیده می گشت اما زیانش این بود که این کتاب ، کتاب کودکان شده بود و کم کم بزرگسالان آن را رها کردند در حالی که ادراک معنوی و انتزاعی آن را کودک از پسش بر نیاید
محمد علی فروغی ، 1319( با تلخیص و تصرف )
نظرات شما عزیزان:
آمار
وب سایت:
تبادل
لینک هوشمند